ZABYTKI W GMINIE

Bogdaniec:

Młyn górny

Obecny budynek górnego młyna powstał w 1826 roku w konstrukcji ryglowej (szkieletowej), nazywanej również murem pruskim. Podstawowe materiały użyte do jego budowy to drewno i cegła. Budynek ma trzy kondygnacje. Stropy są drewniane, a tylko nad podpiwniczeniem części mieszkalnej - ceglane. Więźba dachowa została wykonana w konstrukcji krokwiowo-jętkowej.

Do budynku prowadzi pięć wejść. Od strony frontowej znajdują się dwa ganki. Jeden prowadzi do mieszkania, drugi - do młyna. Od strony podwórza wejścia wiodą do części mieszkalnej, młyńskiej i do piwnic. Obiekt jest pokryty tynkiem. Jedynie od strony zachodniej jest odsłonięty drewniany szkielet. Od strony wschodniej do budynku przylega ceglano-drewniana przybudówka, która  powstała pod koniec lat trzydziestych XX wieku. Umieszczono w niej początkowo silnik Diesla (1936), a później silnik elektryczny (1939), który pracował do 2002 roku. 

Młyn do czerwca 1945 roku należał do rodziny Werk. Następnie został przejęty przez polską administrację. Pierwszym zarządcą młyna był Stefan Witczak. Potem najdłużej zarządzali nim Stanisław Solarski i  Wacław Fierkowicz. 

W kwietniu 1984 roku Urząd Gminy w Bogdańcu przekazał młyn na rzecz Muzeum w Gorzowie Wielkopolskim, które planowało utworzenie Skansenu Budownictwa Wiejskiego Wsi Dolnowarciańskiej na bazie istniejącej zagrody młyńskiej składającej się z młyna, budynku gospodarczego i wozowni.  Inicjatorem i autorem założeń programowych był dr Wojciech Sadowski, twórca i długoletni kierownik Działu Etnografii gorzowskiego Muzeum.

Młyn przestał pracować w 1992 roku. Stał się od tego momentu obiektem muzealnym i pomnikiem młynarstwa. To zabytek architektoniczny, technologiczny i kulturowy, który jest świadectwem wielkiego znaczenia młynarstwa dla gospodarki regionu. Młyn oraz sąsiadujące z nim budynki tworzą dzisiaj Zagrodę Młyńską w Bogdańcu, będącą oddziałem Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie. 

W siedmioizbowej części mieszkalnej obecnie znajduje się biuro, pomieszczenie socjalne, trzy pomieszczenia służące organizacji wystaw i dwa pokoje (sypialnia i gościnny), które są rekonstrukcją wnętrza domu młynarza z przełomu XIX i XX wieku. Zgromadzono tu ciekawe eksponaty m.in..: dziewiętnastowieczny sekretarzyk, krzesło weselne z 1823 roku, szafę                  i toaletkę z marmurowym blatem z końca XIX wieku oraz secesyjny żyrandol.

W kolejnych pomieszczeniach umieszczono ekspozycję narzędzi związanych z przemiałem zboża (stępy, żarna, łuszczarki, wialnie), liczącą około 150 egzemplarzy kolekcję młynków używanych w gospodarstwach domowych oraz sprzęty do palenia kawy. W korytarzu między częścią mieszkalną a młyńską zgromadzono sprzęty i narzędzia służące  do wypieku chleba. Obejrzeć tu można: pocioski (kociuby) do wygarniania żaru, szufle do ziarna, łopaty do chleba, niecki, dzieże, formy do chleba .

Następnie przechodzimy do części młyńskiej. Znajduje się tu oryginalne wyposażenie młyna elektrycznego, który powstał w 1936 roku, kiedy to turbinę wodną zastąpiono silnikiem. Na szczególną uwagę zasługują doskonale zachowane cztery maszyny mielące: śrutownik firmy Eisengiesseren & Maschinenfabrik für Mühlenbau A. Wetzig z Wittenbergu (okręg Halle), dwa mlewniki produkcji Hipkow & Co z Gassen oraz śrutownik Gebhard & Sohn z Magdeburga Neustadt.

Dwukondygnacyjny budynek gospodarczy (dawna obora) pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Do jego budowy użyto przede wszystkim wypalanej cegły. Eksponowane są tu wiejskie środki transportu (bryczki, wozy, sanie), uprzęże (chomąta, jarzma) oraz narzędzia rolnicze (brony, radła, sochy, młockarnie, motyki, cebry, wał do ugniatania ziemi, kosy, sierpy, cepy, grabie, koromysła). Zgromadzone eksponaty pochodzą  z okolicznych wsi, a część została przywieziona przez osadników    z dawnych Kresów Wschodnich i Wielkopolski. Wozownię z początku XX wieku wzniesiono w konstrukcji ryglowej. Została zrekonstruowana w 1988 roku pod kierunkiem dr Wojciecha Sadowskiego. Budynek jest jednokondygnacyjny. Zgromadzono tu wiejskie warsztaty: magiel, gręplarnię i kuźnię, w której znalazły swoje miejsce elementy wyposażenia z XIX i XX wieku, pozyskiwane z likwidowanych warsztatów w Jeninie, Santoku, Nowej Wsi i Osiecku.

Część zbiorów narzędzi rolniczych i środków transportu  wyeksponowano na podwórzu. Ciekawostkę stanowią kieraty. Oprócz nich obejrzeć można fabryczne maszyny rolnicze: siewnik, kopaczkę   do ziemniaków, żniwiarkę, grabiarkę, pługi, radła i brony.  W sadzie warto zobaczyć pasiekę uli kłodowych i zrekonstruowany ogrodowy piec chlebowy.

Od 1995 roku w sierpniu na terenie muzeum odbywa się oficjalna część Lubuskiego Święta Chleba. Prezentowane są wówczas wyroby piekarnicze i cukiernicze. Odbywa się kiermasz sztuki ludowej, a na scenie można podziwiać występy artystyczne.

Stanowice:

Stanowice to wieś sołecka na wysoczyźnie gorzowskiej. Nazwa wsi pojawia się po raz pierwszy w do­kumencie fundacyjnym margra­biego Albrechta z 22.05.1300 r. dla cystersów z Kołbacza. Od XV wieku jest wieś w posiadaniu rodziny von Marwitz, następnie majątek zo­stał kupiony przez radcę wojen­nego z Wysokiej. Jego staraniem odnowiono w 1771 roku kościół, a także dobudowano barokową kapli­cę i  wieżę w konstrukcji ryglowej (szkieletowej). To on roz­począł budowę klasycystycznego pałacu z dwoma neobarokowymi skrzydłami i wieżą oraz założył park  z piękną aleją grabową

 Kościół w Stanowicach posiada metrykę średniowieczną. Zachowana do dziś budowla powstała zapewne w XV wieku (w XVI w. została przejęta przez ewangelików). Przed 1945 rokiem istniała w Stanowicach parafia obejmująca m.in. Bogdaniec, Motylewo i Jenin. Świątynia położona jest w centrum wsi wielodrożnicy, przy skrzyżowaniu dróg, na podwyższonym wzniesieniu gruntowym. Wokół niej znajduje się, nieczynny od lat cmentarz przykościelny, ogrodzony z dwóch stron murem ceglanym. Powstała jako orientowana kamienna budowla salowa na rzucie prostokąta o wymiarach 23,5 x 11,5 m, w stylu późnogotyckim, obecnie posiada elementy barokowe i neoromańskie.

Świątynia bardzo ucierpiała z powody kryzysu ekonomicznego wywołanego przez wojnę trzydziestoletnią (1618-1648) będąc przez wiele lat świątynią nieużytkowaną i opuszczoną. Po wojnie właściciele wsi i zarazem fundatorzy kościoła, rodzina von der Marwitz, przystąpili do jego rozbudowy dostawiając od strony północnej do kamiennej budowli rodzinną kaplicę grobową wykonaną z cegły. W 1771 roku rozbudowy podjął się nowy właściciel majątku stanowickiego, radca Wilhelm G. Bayer. Z jego inicjatywy stanęła od strony zachodniej wieża ryglowa na planie kwadratu, o smukłym barokowym hełmie zwieńczonym kulą i wiatrowskazem z datą 1771. Ma ona dwie kondygnacje i ośmioboczny szczyt. Wieża lub dzwonnica istniała już wcześniej, lecz nie zachowały się żadne konkretne dowody budowlane.   Kościół w Stanowicach był wielokrotnie przebudowywany.

Racław:

Wieś leżąca na wys. 95 m, sama jest otoczona kilkoma wznie­sieniami, z których najwyższe ma 121 m n.p.m. Osada nigdy nie na­leżała do największych. Księga ziemska z 1337 r. określa obszar wsi na 46 łanów.  W aktach gorzowskich zachowała się wzmianka o nabyciu przez miasto wsi Racław. Do głównych zajęć mieszkańców na­leżała uprawa ziemi oraz hodowla.

W Racławiu znajduje się kościół neogotycki wznie­siony  w 1863 r.  oraz dwór w stylu neoklasycystycznym z 1901 r.

Podjenin, Jeniniec i Jeninek:
Podjenin, a także Jeniniec i Jeninek określane były łącznie jako Genninsches Hollender. Projekt ich rozplanowania sporządzono już w 1726 r. W Podjeninie znajduję się neogotycki kościół pw. Wniebowzięcia NMP.

Łupowo:
U podnóża wzniesień morenowych, nad Łupicą leży wieś Łupowo. Na wzniesieniach pozostały nikłe ślady dwóch wczesnośredniowiecznych grodzisk z X-XI wieku. Łupowo, podobnie jak Jenin, było własnością cystersów, po reformacji elektorów, a później królów pruskich. We wsi znajduje się kościół neobarokowy, murowany z cegły i otynkowany. Szachulcowa wieża kościelna jest bogato zwieńczona ukształtowanym hełmem z latarnią zakończoną wiatrowskazem, na którym znajduje się data 1909.

Jenin:
W 1278 r. margrabia Albrecht III podarował miastu Gorzów grunty na obrzeżu bagien, na których usytuowano Jenin. W 1300 r. wieś stała się własnością klasztoru cysterskiego w Mironicach. Podczas reformacji majątek klasztorny przeszedł na własność elektorów brandenburskich, a później królów pruskich. Wielki pożar w 1807 r. dokonał zniszczenia całej wsi, która jednak nie przestała się rozwijać i już w latach 1811-12 został wzniesiony kościół klasycystyczny. Obecnie wieś dynamicznie rozwija się, czego dowodem może być nowy kompleks domków jednorodzinnych - Osiedle Przylesie oraz Osiedle Jenin I.

Jasiniec:
Wieś założona w 1773 r., składała się pierwotnie z 4 zagród, należała do miasta Gorzowa. Gmina ewangelicka powstała w 1886 r. W 1896 r. zbudowano murowany neogotycki kościół, usytuowany wzdłuż głównej drogi wiejskiej.

Chwałowice:
Wieś założona w 1686 r. między Wartą a kanałem Kołomęt jako kolonia należąca do magistratu gorzowskiego. W Chwałowicach znajduje się kościół  o konstrukcji ryglowej (szkieletowej), który powstał w 1790 r. Z empor obiegających kościół z trzech stron, zachowała się tylko jedna. Wewnątrz można zobaczyć późnobarokowy ołtarz z końca XVIII wieku.

Włostów:
Wieś założona w 1775 r., jako kolonia na bagnach nadwarciańskich. Tutaj wybudowano w 1800 roku kościół o konstrukcji szachulcowej z drewnianą dzwonnicą z XIX wieku, przebudowany w latach 1974-1975.